Jaarrede 2021

JAARREDE dd. 8 oktober 2021

Collega`s, 

Het was in 2019 dat we elkaar voor het laatst tijdens een Jaardag van ons Genootschap ontmoetten. 

April 2019, in Den Haag, met Mark Rutte, in het weldadige rode pluche van hotel Des Indes 

Dat is dus al 2,5 jaar geleden. 

Het illustreert hoe corona ons leven op zijn kop heeft gezet. 

Gezondheid, contact met anderen, werken, reizen, onderwijs, zorg, recreëren, veiligheid, de journalistiek; alles is anders. 

Corona was er plotseling in een tijd, waarin uitersten en scherpte in maatschappelijke en politieke discussies vaak de overhand lijken te hebben en versterkt die uitersten ook. 

Corona laat ons ook zien welke enorme behoefte er is aan betrouwbare en kwaliteitsvolle journalistiek.  

Corona onderstreept eens te meer welke betekenis wij als journalistiek voor de samenleving hebben. 

Maar: 

Corona is ook een spiegel voor de journalistiek en zou dat in elk geval moeten zijn. 

Corona is een voorbeeld van de zware verantwoordelijkheid die de journalistiek heeft en dat roept toch vooral de vraag op hoe wij (zoals we hier zitten als hoofdredacteuren) daarmee zijn omgegaan.  

Voordat ik daar verder op inga, wil ik toch eerst wat meer terugkijken. 

Collega`s, 

De journalistiek is een eervol en maatschappelijk belangwekkend vak 

  • Maar wat het van ons vraagt 
  • Wat het van sommigen vraagt 
  • De prijs die sommigen betalen, is onaanvaardbaar hoog. 

De moord op Peter R de Vries was schokkend en dreunt nog steeds na. 

Zeker, hij was in de loop der jaren steeds minder een journalist in de klassieke betekenis, meer een eigenzinnige belangenbehartiger, maar we deelden het zoeken naar de feiten. 

De journalistiek is steeds vaker een gevaarlijk vak en een vak onder druk. 

In Nederland en, vaak op een veel verdergaande manier, in het buitenland. 

Afghanistan natuurlijk maar het is veel breder helaas. 

17 regeringsleiders zijn nieuw binnengekomen op de lijst met vijanden van de pers, die Reporters sans Frontières eens in de vijf jaar publiceert. 

Voor het eerst staat er nu ook een Europeaan op: de Hongaarse premier Orbán.  

In totaal telt deze lijst nu 37 regeringsleiders, die persvrijheid met voeten treden 

  • Door censuur toe te passen 
  • Willekeurig journalisten op te sluiten 
  • Of aan te zetten tot geweld tegen hen 

Het illustreert de extra druk op buitenlandse collega`s en regelmatig ook op onze eigen correspondenten. 

  • Pesten 
  • Dreigen met visa niet geven of ze echt niet geven 
  • Achtervolgen, afluisteren, het werken letterlijk onmogelijk maken 

Het is belangrijk daar nadrukkelijk bij stil te staan en ons ook goed te realiseren wat dit van individuele collega’s vraagt. 

Daar waar het kan proberen we als Genootschap de helpende hand toe te steken, zoals in onze pleidooien voor het naar Nederland halen van Afghaanse media-ondersteuners. 

2019 lijkt inmiddels ver weg maar het was het jaar van de aanslag in Utrecht, de moord op advocaat Wiersum en vooral ook: 

  • Van de toeslagen affaire, die pas echt op tafel kwam door de niet aflatende inzet van RTL- en Trouwcollega`s Klein en Kleinnijenhuis 

De affaire die gaat over waarden die fundamenteel zijn: 
 

  • Voor het functioneren van de overheid en de politiek 
  • En voor het vertrouwen van de burger in de overheid en de politiek 

Alle complimenten en waardering voor wat Klein en Kleinnijenhuis deden en nog doen. 

De toeslagen affaire laat als geen andere gebeurtenis zien wat de functie en opdracht van de journalistiek in onze democratie is: 

  • Onderzoeken 
  • Feitelijk beschrijven 
  • Controle van de macht 
  • Misstanden aan de orde stellen 
  • Uitwassen agenderen 

Zonder de journalistiek was dit niet ontrafeld. 

Zonder de journalistiek die zich richt op fundamentele verhalen en majeure ontwikkelingen in de samenleving zouden we er met z`n allen een stuk slechter voorstaan. 

Collega`s, 

Steeds meer Nederlanders gebruiken online nieuwsplatformen en door corona zijn nieuwe records bereikt. 

En niet alleen online natuurlijk. 

We kijken vanmiddag terug op 2,5 jaar waarin de veranderingen in en rond de journalistiek zich in snel tempo blijven voltrekken: 

  • De voortgaande digitale revolutie 
  • De aanvallen op de journalistiek 
  • De miskenning van de fundamentele rol van de journalistiek 

Het vraagt veel van ons, het stelt ons steeds weer voor nieuwe vragen. 

Laat ik even wat trends op een rij zetten: 

  • De consolidatie in de journalistiek, in de media, die al jaren gaande is en alom voorspeld, zet zich door.  

Bij de kranten zijn de trends onmiskenbaar en bekend: 

  • De inkomsten uit digitaal nemen toe en het aantal digitale abonnementen stijgt 
  • Dat is opwekkend nieuws 

 
DPG en Mediahuis staan er trouwens financieel uitstekend voor. 
Villamedia schreef er een zeer interessante analyse over. 

En bij de tijdschriften… daar is het veel minder vrolijk helaas. 

Zeg maar gerust een bloedbad. 
 

  • De printoplage van tijdschriften daalt (meestal al sinds de eeuwwisseling), al is er via sociale media gelukkig wel groei 
  • Opiniebladen, omroepbladen en vrouwenbladen verliezen bijna allemaal 
  • Sterke merken als Elsevier, Veronica, Libelle en Privé bijvoorbeeld 

Veel magazines hebben de omslag naar online niet goed of nog onvoldoende kunnen maken. 

En corona haalde de losse verkoop voor een groot deel omver. 

Een aantal bekende merken bestaat niet meer inmiddels: 
 

  • DPG stopte met Viva 
  • Nieuwe Revu is opgegaan in Panorama  
  • Hearst stopte met Esquire, Glamour en Voque 
  • Audax met de Hitkrant, Girlz en Cosmogirl 

Veel banen weg, veel ontslagen. 

En hoofdredacteuren krijgen meer titels onder zich. 

Waar gaat dit eindigen vraag ik me af… 

En opvallend: we zijn meer TV gaan kijken door corona. 

160 minuten per dag vorig jaar, iets meer dan een jaar eerder. 

Al daalt het gebruik inmiddels wel wat. 

Als we dan wat meer naar de toekomst kijken, concludeert het Reuters Institute for the Study of Journalism: 

  • De helft van de uitgeverijen in de wereld gaat het gros van zijn inkomsten halen uit op lezers gebaseerde verdienmodellen 
  • De verkoop van abonnementen, het instellen van betaalmuren en het aanbieden van lidmaatschappen zijn de belangrijkste vormen van inkomsten geworden 

Deze toename aan lezersinkomsten gaat wel samen met de verwachting dat inkomsten uit advertenties verder terug blijven lopen. 

De groeiende concurrentie voor de relatief kleine poule van lezers die bereid zijn te betalen voor nieuws, gaat een uitdaging vormen, zegt Reuters. 

Behalve natuurlijk bij de grote jongens Google en Facebook, die met de voortdurende aanpassing van hun algoritmen hun eigen commerciële positie blijven versterken. 

Hebben jullie trouwens The Social Dilemma gezien op Netflix?  

Over de macht en werkwijze van de grote tech-bedrijven, die niet alleen een steeds grotere machtsfactor worden, 

maar vooral steeds meer bijdragen aan het leven in bubbels en het vergroten van maatschappelijke tegenstellingen. 

Tot soms een beangstigend niveau. 

Een steeds grotere plaag is het misbruik van gerenommeerde merken op sociale media. 

  • Bij de NOS weten we daar ook alles van 
  • Knippen en plakken, beschuldigen en framen, leugens en bedrog met het intellectueel eigendom van anderen 

Goed dat John de Mol Facebook voor de rechter sleepte wegens die eindeloze bitcoin oplichterij. 

Maar het blijft natuurlijk heel erg lastig om dit werkelijk aan te pakken. 

En misbruik van de journalistiek is ook de gemeente Almere die een functionaris genaamd hoofdredacteur in dienst nam. 

En Almere was niet eerste. 
Meerdere steden hebben tegenwoordig hoofdredacteuren rondlopen. 
Specifieke terminologie van de journalistiek als overheid zelf gaan gebruiken? 
Dat geloof je toch niet. 
Is dit nou de onafhankelijk rol van de journalistiek onderkennen en steunen? 
 

Het bestuur van het Genootschap heeft zijn bezwaren geuit bij de gemeente Almere. 

En gelukkig troffen we daar een wethouder die het snapt en de titel hoofdredacteur onmiddellijk introk, maar dat is niet genoeg.  
 
Laten we als hoofdredacteuren gezamenlijk proberen om deze trend de kop in te drukken. 

Door brieven te sturen als je misbruik tegenkomt, door bestuurders aan te spreken op deze ongewenste ontwikkeling.  
 
Andere en niet onbelangrijke trends: autoriteiten die zich steeds meer onbereikbaar houden voor de pers: 

  • Zoals burgemeester Krikke die aftrad via Insta 
  • En burgemeester Van Zanen (toen nog van Utrecht) die eerst alleen via Twitter communiceert bij de aanslag op de tram 
  • En dan trots is dat hij direct met zijn publiek communiceert  
  • Want dat was de gedachte erachter…. 

Blijkbaar niet beseffend dat de impact van informatie via onafhankelijke media veel groter is zijn dan via de eigen, weinig bezochte, overheidskanalen.  

En blijkbaar niet beseffend dat journalisten misschien vragen stellen, waardoor het publiek juist beter wordt geïnformeerd. 

 
Nog een andere trend:  

Het aantal landen waar politici, politieke partijen en overheden zich schuldig maken aan desinformatie op sociale media is in drie jaar tijd opgelopen van 28 naar 70, zegt Reuters. 

Inclusief Nederland. 

Anonieme accounts maar ook heel zichtbare politici die maar wat verzinnen en stijfkoppig volhouden. 

Ook als hun beweringen en leugens simpel worden doorgeprikt. 
 

Ook de afgelopen twee jaar moest de journalistiek weer meer voor zijn positie in de samenleving opkomen: 

  • Zo waren we niet welkom bij de schouw in de rechtszaak Nicky Verstappen 
  • Bleek een journalist een peilzender onder zijn auto te hebben gekregen 
  • En werd bij meer rechtszaken de journalistiek behoorlijk aan banden gelegd 

Dat lijkt trouwens steeds gewoner te worden: advocaten en ook rechters en officieren, die het liefst de deuren dicht en camera`s buiten willen houden. 

Een dieptepunt was de gijzeling van NOS-collega Robert Bas. 

Het liep goed af, mede door de steun van veel collega`s. 

Advocaat Frank van Ardenne zei het zo en ik kan het alleen maar met hem eens zijn: 
 

  • Het afschaffen van de mogelijkheid om journalisten in gijzeling te nemen, zou recht doen aan de positie van journalisten binnen de maatschappij 

We boekten als journalistiek gelukkig wel een succes met ons verzet tegen de wet Verblijf in Terroristische Gebieden. 

Die wet zou het ook voor journalisten een strafbaar feit maken om naar gebieden af te reizen, die door de Nederlandse overheid worden gedefinieerd als terroristisch.  

Minister Grapperhaus wilde met deze wet een overheidsregister van rondreizende journalisten creëren. 

Hij stelde persbreidel voor, onder het mom van anti-terreur. 

Het WODC stelde vast: 

  • Wat betreft journalisten zal Nederland bij invoering van deze wet de meest beknellende verblijf-strafbaarstelling ter wereld hebben 

Ter wereld! 

Onder druk van onder andere de Eerste Kamer en van de journalistiek zelf kwam Grapperhaus er uiteindelijk op terug. 
Want er komt nu voor het verblijf van journalisten in terroristische gebieden een straf-uitsluitings-grond. 

Zeer terecht natuurlijk, maar het blijft verbijsterend dat zo`n wet überhaupt wordt gemaakt en de Tweede Kamer dit zonder veel discussie blijkbaar allemaal heel gewoon vindt. 

Zou trouwens een interessante gevolg zijn geweest: 

  • De VN, de EU en NCTV zien de Taliban als een terroristische organisatie 
  • Dat zou dus hebben betekend, dat geheel Afghanistan volgens de Nederlandse overheid niet meer door journalisten bezocht zou mogen worden 
  • Dat zou een strafbaar feit zijn geworden 

Leve de persvrijheid in het democratisch Nederland, collega`s ! 

Als Genootschap waren we er druk mee afgelopen jaar, vaak samen met de NVJ. 

Niet alleen om deze zaak zelf, maar zeker ook om redacties en de journalistiek als geheel meer een gezicht te geven en om meer aanwezig te zijn in dat maatschappelijk debat over de journalistiek. 

Als Genootschap schreven we brieven en voerden we gesprekken met ministers, het college van procureurs generaal, rechtbankpresidenten en de politie. 

 
Het is een beetje een WC-eend opmerking, maar jullie vergeven het me vast: 

  • We slagen er als Genootschap beter in om de journalistiek, redacties en hun hoofdredacteuren aanwezig te laten zijn in dat maatschappelijke debat over de journalistiek 

Daar ben ik best een beetje trots op. 

  • Maar het is ook nodig 
  • Heel erg nodig helaas 

Vooral de veiligheid van collega`s op straat vroeg veel aandacht, veel meer dan je zou willen. 

De totstandkoming van Persveilig is een deprimerende mijlpaal voor de journalistiek. 

Dank aan iedereen die er zich voor heeft ingezet er aan bijdraagt. 

NVJ, NPO, Justitie en OCW en nu eindelijk ook de NDP. 

Het is een belangrijke stap dat politie en OM ons extra aandacht en steun geven, maar het is natuurlijk een mijlpaal waar je niet op zit te wachten. 

Triest dat het moet. 
 

Goed te zien dat ook de minister van Justitie en de Tweede Kamer PersVeilig nu structurele financiering nodig en belangrijk noemen.  
 

PersVeilig ontwikkelt zich zo steeds meer tot een permanent platform van overleg over de journalistiek. 

En nog veel erger natuurlijk: er kwamen vorig jaar wereldwijd 42 journalisten om het leven. 

Het laagste aantal sinds 2000. 

Maar natuurlijk nog steeds 42 te veel. 

Collega’s, 

De journalistiek staat onder druk. 

Het lijkt elk jaar erger en de toon van het maatschappelijk debat is elk jaar scherper. 

En richt zicht meer en meer op de journalistiek zelf. 

Volgens sommigen zitten we een midden in een cultuurstrijd of dat proberen ze ervan te maken. 

Kijk naar Engeland, hoe ver dat gaat. 

Daar lijkt de regering Johnson de BBC omver te willen halen door het voorstel de publieke omroep een abonnee-model op te leggen. 

Een abonneemodel voor een brede publieke voorziening… 

Nou kan je best iets zeggen: 

  • Over de omvang van de BBC en sommige inhoudelijke keuzes 
  • Over de salarissen die er worden betaald 

Maar het gaat hier ook om de nieuwsorganisatie die in het Verenigd Koninkrijk het meest wordt gebruikt en het meest wordt vertrouwd. 

Als je dat op deze manier aanpakt, doe je willens en wetens iets met de samenleving en de democratie. 

Henk Naves, voorzitter van de Raad voor de Rechtspraak, zei begin dit jaar dat de politiek de rechtsstaat ondermijnt door rechters de maat te nemen, die vonnissen wijzen die niet stroken met hun ideologie of wereldbeeld of anderszins even niet uitkomen. 

  • ,,Rechters worden verdacht gemaakt“, vatte hij samen. 

 
Waar doet me dat nou aan denken? 

In deze maatschappelijke context hebben wij een belangrijke en grote verantwoordelijkheid. 

Ik vraag me soms af of we daar wel genoeg bij stilstaan en genoeg over discussiëren. 

  • Hoe is het zover gekomen? 
  • Welke rol hebben we er zelf in gespeeld? 
  • Wat betekent het voor onze dagelijkse journalistieke aanpak? 

Geert Corstens, oud president van de Hoge Raad, betoogde in NRC en ik vat het samen: 

  • Het bestuur voert wetten uit en de rechter toetst het gedrag van burgers en bestuurders aan die wetten en aan het recht 
  • Binnen de Trias Politica heeft elke macht zijn eigen taak, waarbij de rechterlijke macht er bij uitstek is om bescherming te bieden aan burgers en instellingen 
  • De rechter is er voor de vrijheid van ons allen 

Analoog daaraan zeg ik: 

  • Kwaliteitsvolle journalistiek beschermt de burger en maakt de burger weerbaarder door in openheid, diversiteit en pluriformiteit zijn werk te doen 
  • Als een fundament van onze democratie 
  • En moet daarin voortdurend erkend en gesteund worden 
  • De journalistiek is er voor de vrijheid van ons allen 

Minister-president Rutte betoogde bij het 60-jarig jubileum van ons Genootschap, anderhalf jaar geleden, (de meesten van jullie waren erbij): 

  • Een groot gevaar is dat het steeds salonfähiger wordt om de serieuze media de schuld te geven van van alles en nog wat 
  • Ook in ons land 
  • Dat is onterecht en we moeten ons daartegen teweer blijven stellen 
  • En met ‘we’ bedoel ik u en ik 

Aldus Mark Rutte. 

U en ik, zei de minister-president maar ondertussen schuift zijn minister van Volksgezondheid de WOB simpelweg aan de kant, want wetten gelden blijkbaar alleen voor burgers. 

En het leger framende en hinderende Haagse voorlichters neemt ook niet af. 

De journalistiek als fundament van de democratie op peil houden, vraagt meer van de journalistiek zelf, collega`s. 

Het is aan ons als hoofdredacteuren om meer en zelfbewuster initiatieven te nemen, die vergroving van het publiek debat niet verder te stimuleren. 

Klein voorbeeld: 

  • De term fake news schaadt ons elke dag door de associatie met de journalistiek, die erin zit. 
  • Dus gebruik hem ook zelf niet te pas en te onpas, in welke context dan ook. 

RTV Noord kondigde begin vorig jaar aan strenger te gaan modereren op Facebook.  

  • Vooral omdat mensen, die wat nuance in een discussie proberen aan te brengen, nu vaak van twee kanten met hoon worden overladen en afhaken 
  • En de omroep dus juist zijn connectie met een groot deel van zijn publiek verliest. 

Het is een reactie op de luidruchtige minderheid, die het voor de rest verpest en die de toon in discussies in toenemende mate bepaalt en vaak scheef trekt. 

Juist dat laatste moeten wij ons als journalistiek veel bewuster zijn. 

Dat scheef trekken.  

Wij, de journalistiek, zijn er zelf ook niet vies van om Twitter-sentimenten breed uit te meten, terwijl we allemaal weten dat slechts een heel klein deel van de bevolking dit platform actief gebruikt. 

Wat we vroeger kroegpraat noemden, is nu een bron. 

Met dank aan de journalistiek.   

Ombudsman Sjoerd de Jong analyseerde onlangs een eigen NRC-verhaal over corona-ontwikkelingen. 

Hij schreef over het dilemma van alle onzekerheden rond corona vertalen naar korte samenvattende nieuwsfeiten en valide journalistiek en concludeerde: 

  • Journalistiek is een narratief ambacht 
  • Soms kan een zachter gebracht verhaal beter duidelijk maken, wat je wilt zeggen dan een hard nieuwsbericht 

Een wijs advies om elke dag even bij stil te staan. 

De politicoloog Paul ‘t Hart schreef: 

  • Angst regeert politici en ambtenaren 
  • Géén fouten maken, is het devies 

En wanneer schreef hij dat? 

Wat denken jullie? 

Nee niet recent of redelijk recent. 

Dat was al in ….  2002. 

Ik citeer hem nog wat verder: 

  • Langzamerhand doemen de contouren op van wat men de inquisitiedemocratie zou kunnen noemen. 
  • In zo’n inquisitiedemocratie is het controle-ethos van de waakhonden bij de macht op hol geslagen en doen de gecontroleerden er alles aan om zich aan hun wakend oog te onttrekken 
  • Rechtstatelijke waarden leggen het af tegen populistische 
  • In een volksvertegenwoordiging die zich steeds verder voelt wegdrijven naar de politieke marge is men kennelijk zo bang om van een gebrekkig contact met ,,de samenleving” te worden beschuldigd, dat men iedere calamiteit of ongunstige ontwikkeling bij voorbaat als product van bestuurlijk falen gaat behandelen 

Einde citaat uit de NRC. 

Dit was dus bijna 20 jaar geleden. In de Pim Fortuyn tijd. 

 
Iedereen moet natuurlijk voor zichzelf besluiten of en welke mate wij zijn afgegleden naar een vorm van inquisitiejournalistiek. 

Maar dat wij als hoofdredacteuren een verantwoordelijkheid hebben in hoe we dit proces dagelijks vertalen in onze journalistieke keuzes, taal en toon, valt toch moeilijk te ontkennen. 

Het vraagt om permanente reflectie, om bezinning misschien wel. 

  • Het vraagt de durf aan de orde te stellen of elke gesignaleerde bijwerking, hoe klein ook, van een vaccin tegen corona wel steeds een uitgebreid verhaal moet zijn 
  • De durf om wat minder vaak goeie virologen, slechte virologen, medici met een agenda of zelf benoemde nep-virologen aan het woord te laten  
  • De durf om een politicus of wetenschapper die vandaag net wat anders zegt dan vorige week, omdat hij het misschien ook niet precies weet (en niet kan weten), wat meer respijt te gunnen 
  • De durf echt te discussiëren over de vraag wat we de afgelopen 1,5 jaar anders hadden moeten doen 

Collega`s, ik rond af. 

Ik ben eigenlijk wel een beetje klaar met dat in grote woorden oordelen over anderen. 

  • De journalistiek laat zich daar te gemakkelijk voor gebruiken 
  • De uitersten in het maatschappelijk debat krijgen meer dan genoeg aandacht 

Op de redacties van de New York Times en The Washington Post ontstonden grote conflicten na het opkomen van de Black Live Matters beweging. 

Zeker, de journalistiek moet zich nog meer afvragen welke blinde vlekken het zelf heeft, wat onze beperkingen zijn en aan welke vooroordelen we zelf leiden. 

Dat kritisch debat kan niet genoeg gevoerd worden. 

Maar daar waar ideologie of eigen politieke standpunten te zeer domineren en een open en onbevangen benadering van onderwerpen en invalshoeken verloren gaat, verliest de journalistiek zijn kracht, statuur en maatschappelijke betekenis. 

Het is juist nu belangrijk dat de journalistiek zich niet laat meeslepen en gebruiken, maar zich meer dan ooit richt op zijn kerntaak in de samenleving. 

In diversiteit en met een open oog voor de wereld om ons heen. 

Wat er ook over ons wordt gezegd: elke dag zijn er vele miljoenen Nederlanders: 

  • Die op ons leunen en ons vertrouwen 
  • Die door ons geïnformeerd willen worden 
  • Die we elke dag helpen zin van onzin te onderscheiden 

Ik wens Nederland: 

  • Een minder op de persoon en meer op inhoud gericht publiek debat 
  • Een minder op de persoon en meer op inhoud gerichte journalistiek 
  • Minder op details, minder op incidenten, meer op grote bewegingen 
  • Minder op gemakzuchtige platte beweringen, meer op consciëntieus gecheckte feiten en relevante ontwikkelingen 
  • Daarmee versterken we de journalistiek 
  • Daarmee versterken we onze rol in de democratie 
  • Daarmee versterken we de democratie. 

Ik wens jullie een aangename en inspirerende verdere jaarmiddag!