Jaarrede genootschap, mei 2024 – Corine de Vries
Collega’s,
Fijn dat zoveel van jullie bereid waren af te reizen naar Vlissingen, waar we te gast zijn bij onze collega’s van Omroep Zeeland. Lekker ver buiten de Randstad, een mooie locatie voor een jubileumjaar. In 1959, nu 65 jaar geleden, werd het genootschap opgericht door een kleine club dagbladheren. Een overzichtelijke tijd: het nieuws, dat was de krant en het Journaal, en de krant, dat was een meneer. Inmiddels zijn we gelukkig uitgegroeid tot een veel diverser gezelschap van een kleine honderd hoofdredacteuren en adjuncten, afkomstig van dagbladen, tijdschriften, televisie, radio en online, zowel publiek als commercieel.
We kijken terug op een roerig verkiezingsjaar. Een jaar waarin de polarisatie toenam, net als de onrust en achterdocht in de samenleving. Die onrust werd nog verder versterkt door de terreuraanslag van Hamas in Israël op 7 oktober en de daarop volgende vernietigende oorlog in Gaza. Dit leidde niet alleen tot een verschrikkelijke oorlog daar, maar ook tot een tweedeling in onze samenleving én tot felle discussies op al onze redacties. Deze discussies zijn illustratief voor de grote uitdaging waar wij voor staan om het nieuws afgewogen te brengen in een klimaat waarin visies op de werkelijkheid lijnrecht tegenover elkaar kunnen staan.
Tegelijkertijd blijft de interesse in nieuws overal in Europa afnemen, blijkt uit het jaarlijkse digital news report van het Reuters Institute for Journalism. Opmerkelijk in dat rapport is wel dat het vertrouwen in nieuwsorganisaties in Nederland opvallend groot is en blijft, groter dan in de landen om ons heen. Ook positief: in de persvrijheidsindex is Nederland gestegen van plaats 6 naar 4. Alleen de Scandinavische landen Noorwegen, Zweden en Denemarken staan boven ons. Twee jaar geleden waren we in de nasleep van de moord op Peter R. de Vries zelfs afgezakt naar plek 28.
We moeten ons overigens niet blindstaren op deze vierde plek. De persvrijheid in Nederland is groot, maar staat wel onder steeds grotere druk. De leider van de grootste partij van het land noemde in het verleden journalisten tuig van de richel en wilde de NPO helemaal afschaffen. Ook andere prominente politici trekken geregeld de integriteit van journalisten in twijfel als die zaken onthullen die hen onwelgevallig zijn – terwijl dat toch onze rol is in de democratie. Een demissionair minister die een journalist op X vermanend toespreekt, een coalitieleider die media verwijt campagne te voeren tegen beoogde premiers: allemaal voorbeelden van verdachtmakingen die niet bijdragen aan het vertrouwen in de journalistiek, noch aan het vertrouwen in de politici.
Ondertussen kwamen in 2023 bij Persveilig weer meer meldingen binnen dan een jaar eerder. Vooral vrouwelijke journalisten en 112-verslaggevers blijken kwetsbaar. Naast de gemelde 218 incidenten blijft er een aanhoudende bedreiging bestaan vanuit de georganiseerde misdaad. Helaas zijn er nog steeds misdaadverslaggevers in Nederland die al jaren hun werk niet in vrijheid kunnen doen. Bewonderenswaardig dat zij dit werk onder deze druk blijven volhouden. Ook indrukwekkend zijn de verslaggevers die onder levensgevaarlijke omstandigheden in Oekraïne en Israël hun belangrijke werk blijven doen. Terecht zijn enkelen van hen dit jaar voor hun werk onderscheiden met een Tegel.
Begin deze maand luidde Persveilig de noodklok voor een nieuwe ontwikkeling: journalisten die gericht worden gehinderd door demonstranten. Tijdens de studentenprotesten tegen de oorlog in Gaza op en rond Nederlandse universiteiten kwamen er bij PersVeilig tientallen meldingen binnen van journalisten die waren lastig gevallen. Het ging daarbij om intimideren, schreeuwen, telefoons uit handen slaan en zelfs ook het vernielen van apparatuur. Een schokkende ontwikkeling. Van journalisten blijf je af.
Het is aan ons om scherp te blijven op inperkingen van onafhankelijke journalistiek en de pluriformiteit van het medialandschap. Als beroepsgroep moeten we hiertegen in het verweer komen. Het was bemoedigend om in het regeerakkoord te lezen dat de formerende partijen het belang van de journalistiek in de democratie ondersteunen. Uit de voorgenomen maatregelen klinkt een tegenovergesteld signaal. De bezuinigingen op de NPO vielen lager uit dan werd gevreesd, maar zijn hoe dan ook ingrijpend. En onze tijdschriften, online uitgaven en dagbladen worden keihard getroffen door de voorgenomen btw-verhoging. Als die doorgaat, heeft dit grote gevolgen voor onze lezers, voor onze redacties en dreigt de mediapluriformiteit in Nederland zwaar te worden geraakt.
Wij hebben als bestuur van het genootschap, samen met de uitgevers van de NDP en de vakbond NVJ, deze zorg gedeeld in een brief aan de leden van de Tweede Kamer, en hun gevraagd deze voorgenomen maatregel tegen te houden. Een stabiele democratie heeft baat bij een sterke vrije pers. Dezelfde pers belasten tegen een tarief dat minimaal twee keer hoger ligt dan overal elders in de EU, is niet uit te leggen en onacceptabel. Het past niet bij een land met zo’n rijke journalistieke traditie.
Er zijn meer omineuze ontwikkelingen. Zo moeten we in toenemende mate constateren dat sommige organisaties, sportclubs en beursgenoteerde bedrijven ons niet alleen liever kwijt dan rijk zijn, maar ook daad bij woord voegen.
We zien over een breed front dat overheden en bedrijven hun deuren dichthouden voor journalisten en eigen kanalen gebruiken om nieuws bekend te maken. Kritische vragen van journalisten zijn daarbij niet welkom. Bij de presentatie van de financiële resultaten van Shell in het najaar was de pers niet welkom. Recenter werden journalisten geweerd bij een bijeenkomst in Hongarije waar Geert Wilders sprak. Bij het Songfestival werden de honderden aanwezige journalisten dagenlang niet geïnformeerd wat er nou precies aan de hand was rond de Nederlandse inzending. De Hema en nu ook de FIOD benoemden een hoofdredacteur om leiding te geven aan hun interne en/of externe communicatie. Nu is hoofdredacteur geen beschermde titel, maar juist in een tijd dat het vertrouwen in de samenleving onder druk staat is het van groot belang dat overheid, bedrijfsleven en media duidelijk van elkaar te onderscheiden zijn en blijven. Laten we de scheiding der machten herstellen en koesteren.
Mijn verhaal wordt helaas niet vrolijker. Velen van ons hier aanwezig zullen het hebben gemerkt. Juridische intimidatie (SLAPP) neemt schrikbarend toe. Steeds vaker worden journalisten voor de rechter gedaagd en ontvangen redacties dreigende brieven van advocaten. Deze rechtszaken, vaak aangespannen door vermogende individuen of bedrijven, hebben tot doel journalisten te intimideren en hun kritische geluid te smoren. Uit internationaal onderzoek blijkt dat een SLAPP-zaak een afschrikwekkend effect heeft op journalisten, ze worden voorzichtiger in hun berichtgeving. Sommigen van hen bezwijken zelfs onder de druk en verlaten de journalistiek. Dat is een alarmerende ontwikkeling.
Ook binnen onze eigen mediawereld was er veel beroering het afgelopen jaar. Bij de publieke omroep heeft het rapport van de commissie-Van Rijn diepe sporen getrokken. Het is pijnlijk en onverteerbaar dat mensen zich verdrukt hebben gevoeld, of lange tijd niet zijn gehoord of geholpen als ze last hadden van het gedrag van anderen. Onze indruk is dat de boodschap luid en duidelijk is aangekomen, en dat, hoe ingewikkeld ook, er serieus gewerkt wordt aan de verbetering van de cultuur en de sociale veiligheid.
Er worden trainingen gegeven in omgangsvormen en weerbaarheid, er wordt gekeken naar de tijdelijke contracten, het leiderschap wordt onder de loep genomen. Deze toenemende aandacht voor sociale veiligheid en weerbaarheid zie je gelukkig overal op redacties terug. Door te luisteren naar elkaar, en de discussie over het nieuws en de cultuurverschillen te faciliteren, kunnen we onze bubbel vergroten en onze wereld verrijken. Diversiteit in afkomst, geslacht en leeftijd maakt samenwerken vaak ingewikkelder, maar het maakt de journalistiek beter en interessanter.
Ook in het medialandschap waren er in 2023 opnieuw grote veranderingen. Opvallendst was daarbij de aankondiging dat DPG Media RTL Nederland wil overnemen, inclusief RTL Nieuws. De ACM buigt zich daar nu over. Als de overname wordt toegestaan, wordt een nieuwe stap gezet in de mediaconcentratie. Vrijwel alle landelijke en regionale nieuwsmerken zijn straks in handen van DPG Media en Mediahuis. Interessante vragen daarbij zijn: Hoeveel nieuwsmacht mag er in handen van een groot bedrijf komen? Of hebben we die slagkracht van grotere uitgeverijen juist nodig om een vuist te kunnen maken tegen de machtsconcentraties bij big tech als Google en Facebook?
Ook in de tijdschriftenwereld was het een jaar van consolidatie. Uitgeverijen nemen titels van elkaar over om zo een eenduidiger domein te creëren. Roularte nam de specialinteresttitels over als Flow, Happinez, Psychologie en Yoga. De glossyuitgever Pijper Media nam Nouveau over. En mooi om ook even te signaleren: veel magazines hadden een bijzonder jubileumjaar: Libelle werd 90 jaar, Margriet 85, Linda 20 en Flow 10.
Grote vraag die ons ook de komende jaren zal blijven bezighouden: wat gaat AI betekenen voor de journalistiek? Er zijn tools waar nu al voorzichtig mee geëxperimenteerd wordt: van kopsuggesties en summarizers tot geoptimaliseerde zoekfuncties, van het editen van podcast en video’s tot automatisch vertalen. Tegelijkertijd zijn er ook grote risico’s: hoe trappen we als journalistiek niet in deepfakes, hoe respecteren en honoreren we auteursrechten van makers, en concurreren we straks met AI-gegeneerde nieuwsplatformen? Breed gedragen is nu als we de generatieve AI gaan inzetten: er moet altijd een menselijke check zijn, en we moeten transparant zijn naar het publiek.
Diezelfde transparantie kunnen we inzetten om het vertrouwen in nieuws en media te vergroten en wellicht zelfs de nieuwsmijders terug te winnen. Dat kunnen we doen door het nieuws herkenbaarder en persoonlijker te maken, beter te duiden, te zoeken naar positief nieuws en oplossingen, door nog zorgvuldiger te worden, nog beter ook buiten onze bubbels te observeren en te luisteren, en door te blijven experimenteren hoe we nieuwe generaties kunnen bereiken en een podium kunnen bieden.
Ik wil afsluiten met een oproep. Juist in deze tijd van toenemende polarisatie en groeiend wantrouwen is het van belang dat onze beroepsgroep zich als geheel verbonden voelt. Natuurlijk, als er sprake is van misstanden binnen de media, dan moeten we ook die blootleggen. Een kritische houding hoort bij de journalistiek. Maar media leggen wel erg graag andere media onder een vergrootglas, journalisten nemen elkaar de maat op sociale media, in columns en in praatprogramma’s, waarmee we voortdurend een enorme spiegel op onszelf zetten. Je kunt je afvragen of dat altijd nodig is. Zeker is dat we het vertrouwen in samenleving en in de media er geen dienst mee bewijzen.
Collega’s,
Laten we het komende jaar alles op alles zetten om de democratie en onze rol daarin te verdedigen, te koesteren en te versterken.
Ik wens u een buitengewoon genoeglijke en vooral ook inspirerende jaardag toe.