Jaarrede 2018

Collega`s,

Bij een Jaardag van ons Genootschap horen zoals altijd enige overpeinzingen van uw voorzitter over de stand van de journalistiek.

Laat ik dan maar beginnen met de discussie over nepnieuws. Dan hebben we dat maar gehad, want ik wil het vooral met jullie hebben over de kansen die er voor de journalistiek liggen.

Hebben jullie er soms ook zo genoeg, van dat gedoe over nepnieuws?

In elk geval van de term.

We weten het toch wel inmiddels.

Dat de term nepnieuws associeert met:

  • Framen
  • Beschuldigen
  • Beledigen
  • Kleine narcistische oorlogjes online uitvechten
  • Gemakkelijk willen scoren
  • Schelden
  • Grote ego`s en nog veel grotere ego`s
  • Vooral ook met: media beschadigen

En dat de term nepnieuws vooral ook een methodiek is geworden voor het uit de weg gaan van:

  • Onwelgevallige feiten en lastige discussies

Nepnieuws gaat over desinformatie.
En desinformatie en manipulatie bedreigen het open maatschappelijk debat:

  • Cambridge Analytica en de bubbels van Facebook tasten door hun doen en laten open democratische samenlevingen aan
  • Hebben jullie Icarus gezien, die fascinerende documentaire op Netflix over het Russische dopingprogramma, voor, tijdens en na Sotchi?
  • Zulke overheden bedreigen door hun systematisch liegen en bedriegen de sport, maar evenzeer open democratische samenlevingen
  • En op Nederlandse schaal is het er ook
  • Politici die beschuldigend en framend te keer gaan, tegen elkaar, en in 1 moeite door tegen media
  • Wie moest er waarom vandaag ook al weer aftreden?
  • Spindoctors die moedwillig primeurs kapot maken, liegen, ongekende druk leggen
  • Het veronderstelde eigen belang, meestal een zeer korte termijn belang, gaat altijd voor.

De Nederlander is bang voor desinformatie blijkt uit onderzoek.
En desinformatie tast ons als media aan.

We worden erin meegesleept, we worden gebruikt.

Dus laten we ons ertegen te weer stellen.

Door verspreiders van die desinformatie aan te pakken

  • Zoals Rudy Bouma van Nieuwsuur bijvoorbeeld doet, door ze heel direct gericht aan te spreken

Door ons publiek te laten zien hoe we als media desinformatie proberen te weerstaan, kunnen we vertrouwen in de journalistiek terugwinnen

  • Bijvoorbeeld ook via onderzoeksjournalistiek

En laten we vooral ook beseffen dat er anno 2018 juist kansen voor de journalistiek liggen.

Kansen om de journalistiek juist een meer duurzame rol in de samenleving te geven.

Niet door het afwijkende tot in het absurde tot headlines te verheffen, maar

  • Door vaker aansluiting te zoeken bij het gemeenschappelijke dat mensen bindt
  • Door nog vaker in te zetten op relevante data, feiten en context
  • Door misschien de burger vaker te laten participeren
  • Vooral in de regionale journalistiek liggen daar kansen

Ons antwoord en houding moeten vaker zijn:

  • Meer kwaliteitsvolle journalistiek en minder meninkjes, minder bekvechten
  • Minder incidentjes of extremen met grote woorden tot belangwekkende gebeurtenissen verheffen
  • Meer Halbe Zijlstra en meer WODC
  • Meer oog voor tendensen
  • Open en onbevangen zijn in onze dagelijkse journalistieke aanpak
  • Open ook voor kritiek op onze fouten en onze eigen vooroordelen
  • Directeur Kim Putters van het Sociaal Cultureel Planbureau zei vorige maand in Villamedia:
  • De journalistiek moet zijn rol in de samenleving blijven claimen

Daar sluit ik me in volle overtuiging bij aan.

De buitenwereld kan de journalistiek wegzetten en elke dag schaden door de term nepnieuws te blijven herhalen…

Vooral de journalistiek zelf, vooral wij journalisten, kunnen ervoor zorgen dat wij

  • Sterk
  • Geloofwaardig
  • En betekenisvol blijven.

Collega`s,

We zijn hier bijeen in Friesland en dat is geen toeval, want Friesland is dit jaar Culture Hoofdstad van Europa.

Onder leiding van de burgemeester van Leeuwarden gaan we daar straks wat van zien.

Friesland zeg ik, maar dat moet natuurlijk Fryslân zijn.

Ik hoop dat ik het goed uitspreek.

  • Qua totale oppervlakte is Friesland onze grootste provincie
  • Over de herkomst van het Fries bestaan verschillende lezingen
  • Er is onder meer de veronderstelling dat de volksnaam Fries oorspronkelijk verwees naar: het volk met krulharen.
  • Friesland, de provincie van het water, het zeilen, het fierljeppen, van Gerrit Hiemstra en van het kaatsen
  • Van Oeral, de sneekweek en van skûtsjes
  • In Friesland liggen vier nationale parken
  • Het Fries heeft de status van officiële minderheidstaal en wordt erkend als een officiële landstaal
  • En natuurlijk het schaatsen en vroeger, maar nu niet meer, de Elfstedentocht

Dus toen Klaas Geert Bakker, collega van Omroep Fryslân met het voorstel kwam om de Jaardag dit jaar hier te houden, was een besluit snel genomen.

Dank voor de uitnodiging Klaas Geert.

En het is ook geen toeval dat we Martha Riemsma, hoofdredacteur van De Twentsche Courant Tubantia, hebben gevraagd, straks aan het eind van de middag de discussie met minister Slob te leiden.

Want Enschede is het toneel van een bijzondere journalistieke ontwikkeling:

  • Het media-experiment van dagblad De Twentsche Courant Tubantia en de lokale omroep 1Twente om dagelijks samen op te trekken (echt als 1 redactie, maar wel met verschillende uitingen) laat zien dat de regionale en lokale journalistiek springlevend zijn
  • Ze versterken elkaar, hebben een groot en divers bereik en de overheid ondersteunt het financieel, omdat de waarde op langere termijn wordt gezien.

Een mooi voorbeeld van een kans pakken door de journalistiek.

Ik haalde Kim Putters zojuist al aan.

Zijn Planbureau (en later ook het CBS) kwam onlangs met goed nieuws:

Het constateert dat de kwaliteit van leven voor veel Nederlanders sinds 1990 sterk is verbeterd.

  • De levensverwachting is toegenomen
  • We zijn gezonder
  • Hoger opgeleid
  • De criminaliteit is afgenomen
  • We gaan vaker op vakantie

We zijn ook steeds positiever:

  • Er zijn voor het eerst in tien jaar meer optimisten dan pessimisten
  • Het aantal mensen dat vindt dat we de goede kant opgaan, is gestegen van 35 procent vorig jaar naar 49 procent nu
  • We staan positiever tegenover de multiculturele samenleving
  • Het vertrouwen in de rechtspraak, de Tweede Kamer en de regering is toegenomen
  • Nederlanders zijn over het algemeen tevredener over de lokale politiek dan over de politiek in Den Haag
  • Daar staat dan wel tegenover dat mensen het landelijke nieuws veel beter volgen dan lokaal nieuws.

Maar het SCP signaleerde ook dat media ongeluk uitvergroten.

Jan Eikelboom, verslaggever van Nieuwsuur, schreef begin dit jaar naar aanleiding van zijn fascinerende serie De Onderstroom:

  • Er zijn twee Nederlanden: het Nederland dat je op de televisie ziet en het Nederland van de dagelijkse realiteit
  • In het ene Nederland woeden verhitte debatten, lopen de emoties hoog op, staan de meningen recht tegenover elkaar
  • In het andere Nederland gaan mensen naar hun werk, maken een praatje met de buren en zetten ze zich in voor de plaatselijke voetbalclub
  • En wat opvalt: het debat over identiteit en islam dat in de landelijke media domineert, speelt nauwelijks buiten de grote steden

En benadrukte hij:

  • Overal waar we komen, klagen mensen over de overheid
  • ,,Het is allemaal al bekonkeld”, zeggen ze

We kennen de voorbeelden: het gas in Groningen, Schiphol, Lelystad.

Ik moest denken aan wat Herman Tjeenk Willink schreef, juni vorig jaar, toen hij zijn bijdrage aan de formatie van Rutte 3 afrondde.

Groot nieuws was het eigenlijk, op dat moment, in die context.

Want het was een vernietigende analyse van het functioneren van de politiek en de overheid.

Tjeenk Willink schreef:

  • Zelden of nooit wordt teruggeblikt op wat nieuw beleid nou eigenlijk oplevert
  • En ook: hoe legitiem is een openbaar bestuur waar alleen de meest competente burgers nog hun weg weten te vinden, als ze mazzel hebben niet alleen burgers hebben het gevoel dat ze worden genegeerd.
  • In Sittard-Geleen stapte de lokale Rekenkamer op, omdat de gemeenteraad de afgelopen vier jaar geen van zijn onderzoeksrapporten serieus had behandeld

En lang niet alle Nederlanders klagen.

Integendeel.

Wat Jan Eikelboom het meest was opgevallen, is hoe goed we voor elkaar zorgen.

  • Overal zijn initiatieven, overal zijn vrijwilligers, zegt hij
  • Gewone burgers die zich inzetten om de samenleving een stukje leefbaarder te maken

Is de journalistiek in al zijn verscheidenheid wel genoeg bezig met de betekenis van dit soort ontwikkelingen?

Als je kijkt naar onze mediawereld dan zetten de tendensen van de afgelopen jaren zich voort:

  • De Nederlander keek in 2017 gemiddeld 178 minuten per dag televisie, 3 procent minder dan in 2016
  • Het aantal abonnees dat een papieren krant in de bus krijgt, blijft met 3 tot 5% per jaar dalen
  • De digitale oplage, daarentegen, groeide vorig jaar met bijna 20 procent!
  • De Volkskrant en NRC zijn koplopers, regionale titels verkopen relatief weinig digitale kranten
  • On demand via het tv-scherm blijft groeien, zoals Netflix en NPO Start
  • Advertentie-inkomsten staan onder druk, bij televisie en bij kranten; zie ook de publieke omroep
  • Maar RTL, SBS, De Persgroep, Mediahuis en de meeste uitgevers van week- en maandbladen hebben daar natuurlijk evenzeer mee te maken
  • En de belangrijkste trend als het gaat om geld: Google en Facebook trekken in Nederland nu 60% van het adverteerders-geld naar zich toe
  • Met dank aan de content waarin omroepen en uitgevers investeren

De oude, betrouwbare journalistiek investeert.

En de doorgeefluiken gaan er met de winsten vandoor.

We staan erbij, kijken ernaar en kunnen het tij nauwelijks keren.

Of komt de correctie van het publiek en de adverteerders nu Facebook wordt ontmaskerd als de best geïnformeerde, geheime dienst van de wereld?

Een min of meer nieuwe trend in het kader van nepnieuws:

Media doelbewust besodemieteren om daar dan geld aan te verdienen of anderszins mee te scoren:

  • Tony Sjokelonie, het Laks, een schaatsende Amerikaanse verslaggever; we zagen ze voorbijkomen
  • Helaas…

PR-bureaus of spindoctor achtige types die denken dat dit soort liegen en bedriegen goed voor hun klanten is, zijn niet alleen kortzichtig.

Maar ook te dom om te beseffen, dat ze vooral uitstralen dat ze zelf niet te vertrouwen zijn.

Een hun klanten dus ook niet meer.

Wat gebeurde er nog meer in onze wereld:

  • Frans Smits, de hoofdredacteur van het Historisch Nieuwsblad en de Maarten (van Maarten van Rossem) overleed deze zomer heel plotseling
  • En ook Jacques Luyckx, voormalig adjunct-hoofdredacteur van het Brabants Dagblad is overleden

Van een heel andere orde:

  • Nog steeds zijn er op veel plaatsen saneringen zoals New Skool Media, Sanoma, Persgroep
  • Het kabinet staat voor een brede en sterke publieke omroep, maar blijft ondertussen budgetten korten
  • (Misschien gaat de minister daar nog wat over zeggen, ik ben benieuwd)
  • The Correspondent goes ondertussen global
  • The New York Times verminderde het aantal gratis artikelen
  • Buzz Feed ontslag 100 man, omdat de omzet nogal achterblijft
  • Waar mensen vroeger een tijdschrift lazen, kijken ze nu steeds vaker een vlog of blog
  • Best opvallend: de lancering door Vrij Nederland van een Whatsapp-abonnement.
  • Regionale omroepen zochten bij de raadsverkiezingen nauwe samenwerking met lokale omroepen, zoals in Gelderland
  • The Post Online kondigde een papieren uitgave aan: the Post Offline, omdat online toch ook wel zijn nadelen heeft
  • Natuurlijk zijn er ook titels gesneuveld. Zo heeft Jamie Oliver de stekker uit Jamie Magazine getrokken
  • Een belangrijke overname was G+J media Nederland door Hearst Nederland

Tijdschriften en Instagram blijken een combinatie die wat oplevert:

  • Instagram is een goeie omgeving voor visual storytelling in combinatie met engagement met de doelgroep
  • Ook in Nederland kent Instagram een sterke groei
  • 4,1 miljoen gebruikers, van wie 2,1 miljoen dagelijkse gebruikers

Daar staat natuurlijk tegenover dat iedereen die zich al te zeer van Facebook afhankelijk heeft gemaakt inmiddels een grotere of kleinere boemerang aan de horizon ziet opdoemen.

Door de verandering in het Facebook-algoritme lijkt het alsof we niet langer extra energie moeten steken in Facebook, maar misschien juist in Instagram.

Zo lang het goed gaat, hebben we inmiddels geleerd.

Bladendokter.nl signaleert dat bladen steeds meer commerciële specials maken:

  • Elle lanceerde Elle Bloemen, in samenwerking met het Bloemenbureau Holland
  • Libelle kwam met: Schoon, in samenwerking met Albert Heijn
  • En TMG maakte voor het Rijksmuseum een eigen Privé

Er was ook nog opvallend goed nieuws, in elk geval op het eerste gezicht:

  • Google investeert de komende drie jaar 300 miljoen in digitale journalistiek
  • Het wordt besteed aan de strijd tegen nepnieuws en om te helpen abonnees aan je te binden

En laat ik vooral de overname van het ANP door Talpa niet vergeten.

De overname door Talpa raakt alle nieuwsmedia in Nederland, want het ANP is als persbureau nu eenmaal een monopolist in de nieuwsvoorziening.

Natuurlijk garandeert Talpa onafhankelijke berichtgeving en behoudt het ANP zijn Redactiestatuut.

Maar dat zijn niet de kernvragen.

  • Het zal de komende jaren met name gaan over de vraag welke business-besluiten Talpa neemt om voldoende rendement uit zijn ANP-investering te halen
  • Worden er meer of minder journalisten naar de Olympische Spelen gestuurd?
  • Blijft het foto-aanbod even breed en divers als op dit moment?
  • Gaat Talpa, als mede-eigenaar van een aantal ANP-klanten, meer differentiëren in zijn afname-tarieven?

En dan de werkgelegenheid in de journalistiek:

De journalist van nu is tijdelijk, parttimer of freelancer

En wordt ingezet voor technische klussen, het bijhouden van sociale media en commerciële taken, bij media maar ook bij bedrijven, organisaties en productiebureaus.

  • Steeds vaker voor online dan voor traditionele media

Media-analist Piet Bakker zei in begin dit jaar in zijn afscheidscollege over de werkgelegenheid bij de media:

  • Wie de technologie beheerst kan prima de weg vinden in de digitale wildernis
  • De freelancende, tijdelijke, invallende, parttime en commercieel bijklussende journalist wordt de norm
  • Voor journalisten is een specialisatie belangrijk
  • Journalisten die technologie efficiënt inzetten, maken ook betere

Journalistiek

Aldus Piet. Herkenbaar voor allemaal, lijkt me.

Zeker belangwekkend in deze opsomming van tendensen in de journalistiek:

Bedreigingen, onaanvaardbare bedreigingen, van journalisten.

  • Zoals van Paul Vugts van het Parool
  • En John van den Heuvel van De Telegraaf

Uit politiecijfers blijft dat journalisten in Nederland in het afgelopen jaar 59 meldingen deden van bedreigingen, mishandeling en stalking.


En natuurlijk de vermoordde Slowaakse onderzoeksjournalist Jan Kuciak:

Als Genootschap hebben we net als in andere jaren geprobeerd een bijdrage te leveren aan de belangen van de journalistiek:

  • Met de NVJ samen kwamen we op voor de persvrijheid in het Midden-Oosten
  • We hadden kritische discussies met Gerrit van der Burg, voorzitter van het College van Procureurs-Generaal en met Tjibbe Joustra, de voorzitter van de Onderzoeksraad voor de Veiligheid
  • We schoten Eenvandaag te hulp toen een ouderwetse, regenteske, burgemeester poogde de persvrijheid aan banden te leggen, nota bene in de raadszaal
  • We spraken minister Ollengren over nepnieuws
  • We steunden Geen Stijl, De Gelderlander en The Post Online toen in Brussel werd bedacht, dat in de strijd tegen nepnieuws ambtenaren journalisten moesten gaan controleren
  • In plaats van andersom
  • En we proberen samen met de NVJ, en Politie en Justitie iets te doen aan het geweld tegen journalisten

Met de belangstelling voor ons Genootschap gaat het daarbij best goed.

  • We zijn stabiel met zo`n honderd leden
  • Zeker, er vertrokken collega`s, omdat ze wat anders gingen doen, maar evenzeer is er nieuwe aanwas
  • Het belang van elkaar ontmoeten, van onze discussies, ons gezamenlijk netwerk en zeker het belang van het opkomen voor de journalistiek in het algemeen wordt gelukkig nog steeds behoorlijk breed gevoeld
  • Hoewel ook merkbaar is dat de dagelijkse werkdruk toch weer voorrang in de agenda`s krijgt

Collega`s

Peinzend over welke overpeinzingen ik dit jaar met jullie wilde delen, moest ik denken aan het referendum dat op 21 maart werd gehouden.

Je weet wel, over de WiV, de wet op de inlichtingen- en veiligheidsdiensten.

Wij journalisten discussiëren er veel en graag over:

  • Over de kwaliteit van de journalistiek
  • En over onze majeure betekenis voor de democratie en voor de maatschappelijke discussie over welk onderwerp dan ook

En het is belangwekkender dan ooit dat we dat doen

Daarbij bekruipt me wel het gevoel, dat we zelf best wat meer naar onze eigen mechanismen en gewoonten zouden mogen kijken.

En dat we ons vaker afvragen, wat de effecten zijn van onze gewoonten.

De WiV dus.

Laten we het daar eens over hebben:

  • De discussie erover begon met een groepje studenten in Groningen die aandacht vroegen voor de negatieve of veronderstelde negatieve effecten van die wet
  • Lubach nam dat over met zijn gebruikelijke toon en kwinkslagen
  • Dat was best leuk
  • Als Genootschap vroegen we nog aandacht voor de bijzondere positie van journalisten, voor bronbescherming
  • Sommige politieke partijen omarmden de roep om een referendum, omdat ze vinden dat het zo hoort, of omdat ze daar dachten politiek gewin uit te halen
  • En daar ergens werd de term sleepwet geboren

Mooi gevonden, dit frame, door de tegenstanders van de wet:

  • Het straalt iets uit van te veel, onbeheerst, rucksichloos
  • Niks ontsnapt aan een sleepnet en dus ook niet aan de sleepwet

In de Nederlandse journalistiek werd als vanzelf sleepwet een breed en massaal gebruikt synoniem voor de Wiv:

  • Google maar eens op sleepwet
  • Je weet niet wat je allemaal ziet
  • Zelfs hier en daar met een hoofdletter geschreven
  • De burgemeester van Maastricht schreef haar inwoners een brief met de oproep om te gaan stemmen voor het referendum over…. de sleepwet…
  • En ik las over een vrouw die dacht dat ze bij het referendum ging stemmen over iets dat met visserij had te maken

Hoe het frame van een slimme belangengroep dus

  • Een zogenaamd, geobjectiveerde, omschrijving en schijnbaar zelfs de officiële naam van een wetsaanpassing werd.

Die studenten in Groningen mogen de journalistiek wel buitengewoon dankbaar zijn voor wat ik toch percipieer:

  • Als een gebrek aan afstand
  • En onvoldoende reflectie op het eigen handelen door de journalistiek

En hadden we met zijn allen niet veel meer met het betoog van Geert Dales moeten doen?

  • Toen die in NRC signaleerde dat er talloze grote, vaak zeer beschuldigende, verhalen met soms schreeuwende en framende koppen over de voormalig Secretaris-Generaal van justitie, Joris Demmink, zijn gemaakt
  • Maar dat de journalistiek wel heel snel klaar was toen bleek dat Demmink niet wordt vervolgd

Dales trok twee conclusies:

  • Zelden werd een burger zo aan zijn lot overgelaten, en:
  • Zolang serieuze media weigeren hier werkelijk op te reflecteren, mogen ze wel een toontje lager zingen in het veroordelen van lieden, die op internet onzin verspreiden

Zeker, Halbe Zijlstra werd ontmaskerd door de journalistiek, door de Volkskrant, en er zijn talloze andere voorbeelden van de kracht en cruciale betekenis van de journalistiek.

Landelijk, regionaal en lokaal.

Maar een sterke journalistiek is net zo trots op zijn eigen kritisch vermogen als op zijn betekenisvolle onthullingen.

Collega`s,

Ik ga afronden.

Ik sprak over de kansen die er voor de journalistiek liggen.

  • Natuurlijk is nieuws vaak datgene wat afwijkt van het normale
  • Maar oog hebben voor het normale is daarom niet per se geen nieuws

Tom Jan Meeus schreef in NRC:

  • De oude media zijn de schuld. Sowieso. Altijd.

Jullie kennen het beschadigende en onheuse frame natuurlijk ook, schreef hij:

  • Het mediakartel en zo
  • Traditionele media als de poortwachters van de gevestigde orde

Om vervolgens op te sommen, wat die oude media allemaal hebben blootgelegd en naar boven gehaald.

Dat was een indrukwekkend lijstje.

Persgroep-eigenaar Van Thillo zei een paar jaar geleden op een bijenkomst van ons Genootschap in Rotterdam:

  • Op korte termijn worden de veranderingen overschat
  • Op lange termijn worden ze onderschat

In 1995, bij het uitkomen van Windows 95, voorspelde Nicholas Negroponte, toen chairman van het medialab van MIT, dat binnen vijf jaar de passieve oude (massa)media plaats zouden maken voor interactieve, nieuwe, media.

Maar veranderingen blijken zich dus langzamer te voltrekken dan gedacht.

Want de traditionele massamedia zijn niet ineengestort.

Er lijkt eerder sprake van een geleidelijke overgang, waarbij het oude (al dan niet in gewijzigde vorm) naast het nieuwe blijft bestaan.

Het oude dat moet blijven bestaan en worden beschermd zijn dan vooral wat mij betreft:

  • Journalistieke kernwaarden
  • Journalistieke pluriformiteit
  • En journalistieke openheid en onbevangenheid

Dus laten we de kansen pakken die er zijn

  • En met z`n allen
  • Dus samenleving, politiek en zeker ook de journalistiek zelf
  • Wat zuiniger op de journalistiek zijn, dan we de afgelopen jaren soms waren

Collega`s, ik wens jullie een genoeglijke Jaardag, hier in Leeuwarden.

Als gast van het volk met de krulharen.

Dank jullie wel.